Go: Bilim, Sanat ve Bilgeliğin Kesiştiği Oyun

“Satranç tüccarların, Go ise filozofların oyunudur.”

Shibumi / Trevanian

Giriş

Hala oynanan en eski strateji oyunu olan Go, bir oyun olmanın ötesinde pek çok anlamları da kendinde barındırır: yaşamla eşdeğer bir yaratım ve düzen, kişiliğin bir aynası, yoğun bir meditasyon, soyut düşünme şeklinin pratiği veya iyi oynandığında siyah ve beyaz taşların uyum içindeki dansı…

Go, basit kuralları olan, öğrenmesi belki 10-15 dakika, ustalaşması ise bir ömür boyu süren bir oyundur. Go, sonsuza yakınsayan oynama olasılığıyla, günümüz süper bilgisayarların bile orta düzeyde bir Go ustası karşısında çaresiz kaldığı bir oyundur. Go oyununda, doğrusal (analitik, lineer, determinist) düşünce yerine, oynayış tarzı, kişilik, içgüdü ve tecrübe gibi doğrusal-olmayan (non-lineer, dinamik, kaotik) yöntemler yani insansı sezgi ön plana çıkar. Birisiyle bir el Go oynamak, onunla bir yıl yaşamaya eşdeğerdir der Koreliler. Karşınızdakinin karakterinin saldırgan mı ihtiyatlı mı, yoksa umursamaz mı olduğunu onunla oyun oynayarak kolaylıkla anlayabilirsiniz.

Go oyunu bir çok açıdan satranca benzetilir: bir tahta üzerinde siyah ve beyaz taşlarla oynanan bir strateji oyunu olması ve bir nevi bir savaşı andırmasından dolayı. Ancak iki oyun arasındaki farklılıklar daha barizdir. Go oyununda tahta boştur, oyuncular sıra ile taşları belli bir stratejiye göre tahtaya koyar, bu yönüyle satrançtan ayrılır. Satrançta her taşın belli bir değeri vardır: bir piyon ile vezir aynı değerde değildir, dolayısıyla vezir karşısında piyon feda edilebilir. Go’da ise her taşın değeri aynıdır. Satrançta olası değişik oyun sayısı 10¹²⁰dir. Go’da ise bu sayı 10⁷⁶¹dir. Bundan dolayı, satrançtakine benzer Deep Blue gibi, Go ustalarını yenebilecek bir yapay zeka henüz programlanamamıştır. Satranç, daha çok bir savaşa benzer: rakibinizin taşlarını alarak onu savunmasız bırakmak ve neticesinde şahını esir almak esasına dayanır. Go oyunu ise bir savaşa benzemesinin yanında yaratıcı yönü daha ağır basar. Oyun başında boş olan tahta paylaşılır, üzerinde yaşayan gruplar oluşturulmaya çalışılır. Satranç, rekabete dayalı bir oyundur. Go’da ise rakibini ezmek anlayışından ziyade, temelinde hayati dersler veren bir uyum gizlidir. Her şeye sahip olmayı isteyen açgözlülük, sizi Go tahtasında fazla ileriye götüremez. Satrançta, aslında birbirinden farksız üç sonuç mümkündür: zafer, bozgun, hiçbiri. Go oyununda da kazanılır, kaybedilir, ama bir puanla kazanmak da GO’nun en büyük inceliklerinden biridir. Satrançta güçleri farklı olan iki oyuncu birlikte oynayamaz; oynarsa güçlü olan sıkılır. Go’da ise zayıf oyuncuya avantaj taşı verilerek seviye farkı dengelenebilir.

Bu ve bunun gibi özellikleri Go oyununu, mantık ve matematikten ziyade felsefi ilkelere dayanan, sanatsal yönü ağır basan bir oyun yapmaktadır. Uzakdoğu dövüş sanatlarında da olduğu gibi, uyum ve denge prensiplerine dayanan Go oyunu, felsefe, bilim ve sanatı bünyesinde dengeli bir biçimde harmanlamıştır.

Go Oyununun Kuralları:

Go oyunu, iki kişi ile Go tahtası (Goban) üzerinde Go taşlarıyla (Goishi) oynanan bir oyundur. Goban, 19 yatay ve 19 dikey çizgiden oluşan bir dama tahtasıdır. Oyuna yeni başlayanlar için 9×9 ve 13×13’lük daha ufak boyutlu tahtalar tavsiye edilmektedir. Go taşları 181 siyah ve 180 beyaz olmak üzere toplam 361 tanedir. Go oyununda hamleler karelerin ortasına değil, köşelerine, kesişim noktalarına yapılmaktadır. Go tahtasında dördüncü, onuncu ve onaltıncı çizgilerin kesişimlerine (hepsi dokuz tane) Hoshi ya da “yıldız” denir. Bunlar Go tahtası üzerine siyah yuvarlaklarla gösterilir. Daha zayıf oyuncuya verilen avantaj taşları buralara yerleştirilir.

Oyunculardan biri (genellikle daha zayıf olan oyuncu) siyah taşları, diğeri ise beyaz taşları alır. Oyunun başında tahta boştur, oyuna ilk olarak siyah başlar ve 361 kesişme noktasından birine bir taş koyar. Daha sonra beyaz hamle yapar ve oyun devam eder. Oyunun bu aşamasına oyun açılışı (Fuseki) denir. Tahtaya konan taşlar sağa sola yukarı aşağı hareket ettirilemezler, bir defa konulduktan sonra eğer esir alınmazlarsa oyun sonuna kadar sabit kalırlar. Oyunun amacı, taşlarla çevrelenmiş alanlar yaratmaktır. En az taşla en fazla alanı çevrelemek de oyunun temel hedefidir. Alanlar oluşturmak için taşlardan gruplar oluşturulur. Birbirlerine yatay ve dikey

yönlerde bitişik olan aynı renkteki taşlar bir grup oluştururlar, çapraz yönlerde ise, taşlar bitişik bile olsalar ayrı grup olarak sayılırlar. Her grup, herhangi bir taşla kapatılmamış olan en az bir kesişim noktası (serbestlik noktası) ile komşu olmak zorundadır. Serbestlik noktası olmayan taş grubu esirdir, çünkü serbestlik alanını kapatan en az iki rakip taşı ile çevrelenmiştir. Bir başka deyişle, rakip taşların olduğu bir alan çevrelendiğinde ve alan içinde kalan taşların açıklığı (serbestlik noktası) kalmadığında çevrelenen taşlar esir alınır ve tahtadan kaldırılır(bkz: Şekil 1). Yine bu kuralla ilişkili olarak, rakip taşlarla çevrelenmiş bir alanda, açıklığı olmayan bir noktaya hamle yapmak (intihar etmek) yasaktır (bkz: Şekil 2). Bu kuralın tek istisnası, oyuncunun eğer çevrelenen alanı veya bir bölümünü esir alma şansı varsa, sıra onda olduğu için açıklığı olmayan noktaya hamle yaparak rakip taşları esir alabilmesidir (bkz: Şekil 3). Özel bir kural olarak Ko kuralı ise şudur: Şekil 3’teki durumda, beyaz A noktasına hamle yaparak siyah taşı alabilir. Onu takiben siyah hamle yaparak A noktasındaki beyaz taşı esir alırsa başlangıçtaki şeklin aynısı oluşur. Ko kuralı, siyahın bu hamlesini yasaklar, yani başlangıçtaki şeklin aynısını oluşturan ardışık hamleler yasaklanmıştır. Siyah, Ko kuralından dolayı en az bir hamle geçtikten sonra beyazın A noktasındaki taşını alabilir.

Temel kuralları az ve basit olan Go oyununda esas, boş kesişme noktalarını kuşatmak, yani olabildiğince en geniş alanı denetim altına almak, bunu da en az taş koyarak ve olabildiğince az taş yitirerek yapmaktır. Oyunda, “Önce yaşa sonra öldür” ilkesi esastır, bu da oyunun saldırgan, yıkıcı yönünden çok yapıcı yönünü ortaya çıkarır. Çevrelediğiniz alanlar sizin yaşam alanlarınızı oluşturur. Rakip tarafından çevrelenmiş olsanız bile, teknik olarak rakibin taş koyamayacağı noktalarda “gözler” oluşturursanız, yaşamayı garanti edebilirsiniz. Buna bağlı olarak, eğer yaşamanızı garanti edecek gözler oluşturamıyorsanız, taşlarınız esir değillerse bile ölüdür.

Ele geçirdiğiniz her kesişim noktası, size bir puan kazandırır. Esir verdiğiniz veya ölü durumdaki taşlarınız ise oyun sonunda puanınızdan düşülür. Puan getirecek veya rakibin puanını azaltacak bir hamle kalmadığında oyun biter. Oyunun bittiğine taraflar karar verir. Yani her iki taraf da üst üste pas geçerse oyun bitmiş olur. Bazı durumlarda taraflardan biri pas geçerken diğeri oynamaya devam edebilir.

Birbirine denk oyuncular arasında oynanan oyunda, siyah oyuna ilk başladığı için belli bir avantaja sahiptir. Bu avantajı dengelemek için, Japonca’da Komi adı verilen, beyaz taşlarla oynayan kişiye 5,5 yada 6,5 ek puan verilir. Buradan da anlaşılıyor ki, 0,5 puanla bile kazanmak mümkün olmakla birlikte, yarım puanla kaybedilmiş bir oyun tam anlamıyla kaybedilmiş sayılmaz, bu da Go’nun incelikli yönlerinden birisidir.

Oyunda, Uzakdoğu dövüş sanatlarındakine benzer bir oyuncu seviyelendirme sistemi vardır. Oyuna yeni başlayan bir öğrencinin seviyesi 30 Kyu’dur. Oyuncu oyunu öğrendikçe seviyesi artar ve 1 Kyu’ya kadar yükselir. Daha sonra oyunu öğrenmiş sayılır ve Sho-dan (ilk siyah kuşak) olur. Siyah kuşak amatörlerde 7. Dan’a kadar yükselir. Amatörlerden sonra profesyonel oyuncular gelir. Profesyonel oyuncular da 9. Dan seviyesine kadar yükselebilirler. Profesyonel bir Sho-dan, yaklaşık olarak 5-6 Dan seviyesindeki amatör bir oyuncuya denk gelir. Yakın bir seviyede olmamalarına rağmen amatör 5-6 Dan ile profesyonel 1 Dan arasında tarz farkı vardır. Bir profesyonel istikrarlı bir oyun çıkarırken, amatör bir oyuncunun nasıl bir oyun çıkaracağı kolayca tahmin edilemez.

Go’nun Tarihçesi:

Go’nun tarihi 4000 yıl öncesine dayanmaktadır. İlk olarak Çin’de ortaya çıkmıştır. Go, Çin’de Wei Qi olarak bilinir. Go’nun bulunuşu ile ilgili birkaç söylence vardır. İlkine göre, Çin İmparatoru Shun’un (M.Ö. 2255-2206) Go’yu pek de yetenekli olmayan oğlu Shang Kiun’un zekasını geliştirmek ve disipline etmek için icat etmiştir. İkincisine göre Go, Shun’dan önce tahtta oturan ve yakla­şık yüz yıl egemenlik süren Yao tarafından icat edilmiştir. Üçüncüsüne göre, İmparator Keih Kwei’in (M.Ö.1818-1767) egemenliği sırasında Wu adında bir bende bu oyunu efendisini eğlendirmek için icat etmiştir. Wu sözümona oyun kağıtlarını da icat etmiş ki bundan dolayı, söylencenin doğruluğu konusundaki kuşkularımız artar (Po Chu-I şöyle demiştir: “Hem Rastlantıya hem Yasaya ancak Tanrı egemen olabilir”).

Bazı kaynaklarda Tsin Hanedanı (M.S.265-419) döneminde Go’nun savaşların galibini belirlemek için kullanıldığı yazılmıştır. Örneğin uzun süren savaşlardan yorgun düşen Sha An ile Sha Gen, aralarındaki mücadeleyi Go oynayarak bitirmişleridir.

Tang (M.S.618-906) ve Sung Hanedanları (M.S.960-1126) dönemlerinde ise ilk Go kitapları yazılmıştır. Bu dönemlerde Çin’de çok sayıda Go oyuncusu bulunuyordu ve Go, bu ülkedeki en görkemli dönemini yaşıyordu. O dönemlerde iyi Go oynayanlar “Kisei” ya da “Ki Shing” diye isimlendirilirmiş. “Ki” Go, “Sei” kutsal, yüce adam anlamına “Shing” ise büyücü anlamına gelir.

Go, Çin tarihinde önemli bir yer edinmiştir. Savaşların gidişatını, dolayısıyla ülkelerin kaderlerini belirlemiş, şairleri meşhur etmiş, insanlara kutsal-yüce gibi ünvanlar kazandırmıştır. Bütün bunlar, Çinliler’in Go’ya sadece bir oyun olarak bakmadıklarının işaretleridir.

Go, Çin’den Japonya’ya M.S. 735 yılında, Japon elçi Kibi Daijin sayesinde gelmiştir. Go adını burada almıştır. Go, başlangıçta büyük bir ilgiyle karşılanmamış. Go, 200 yıl boyunca saray içinde oynanan bir oyun olmuş, saray dışında oynanması yasaklanmıştır. Ancak Otaku döneminde (M.S.1084-1087) Dewa Prensi Kiowara no Mahma, tebaası ile Go oynamaya başlamış, bu sayede Go, halk tabakasında da oynanmaya başlamıştır. 13.Yüzyılın başlarında, Go’nun Samuray tabakasında yaygınlaştığını, samuraylar sayesinde Go’nun halk tabakasında da popüler hale geldiğini görmekteyiz. 17. Yüzyılın başlarında, Honinbo Sansha Hoin, Nakamura Doseki, Yasui Santetsu gibi, daha önce görülmemiş ustalıkta Go oyuncuları ortaya çıkmıştır. Honinbo Sansha, ilk Go oyuncuları enstitüsünü kuran isim olmuştur. Bu okul, Hayashi, Inoue, ve Yasui gibi, kendi ekollerini yaratan ustalar yetiştirmiştir. Yasui Sanchi o dönemde “meijin” imiş. “Meijin” dünyanın en iyi Go oyuncusuna verilen ünvanmış. Okulun en iyi öğrencileri her yıl Shogun’un önünde toplanıp Go oynarlarmış. Bu törene de “Go zen Go” (anlamı “Ağustos sükunetinde Go oynamak”), ya da “O Shiro Go” (Shiro’nun anlamı ise “şerefli yer”dir) denilirmiş. Saraya davet edilen bu ustalara Samuraylara gösterilen hürmet gösterilirmiş.

Go’da oyuncu seviyelendirme sistemini Honinbo Sansha, akademisini kurma çalışmaları esnasında geliştirmiştir. Oyunda belli bir seviyeye ulaşanlar “sho-dan” (ilk derece) ünvanını alırmış. Bir oyuncu yedinci seviyeye ulaştığında “jozu” (usta el) ünvanı ile onurlandırılırmış. Sekizinci seviye ise “kanshu” (yarı yolda), dokuzuncu seviye ise “meishu” (aydınlanmış, parlak el) ya da “meijin” (ünlenmiş, tanınmış adam) olarak adlandırılırmış. Bu şekilde oyuncuların derecelendirilmesi Çin yada Kore’de bilinmemekle beraber Ryukyu ve Loochoo adalarında uygulanmakta imiş. Japonlar bu derecelendirme sistemini kesin standart bir ölçü olarak sahiplenmişler. Bununla beraber, seviyeler zamandan zamana, yüzyılların verdiği tecrübe ile beraber sabit kalmamakta, gelişmektedir. Mesela, günümüzdeki yedinci seviye ünvanına sahip oyuncular yüz yada iki yüz sene önceki sekizinci ve hatta dokuzuncu seviye düzeyinde oldukları söylenebilir.

18. Yüzyıl’da Go’da büyük ilerlemeler kaydedilmiştir. Bu zamanlarda oynanan oyunlardaki stratejiler, oyun açılışları günümüzde hala örnek alınmaktadır. 1868 yılında ise Go Akademisi shogunluğun sona ermesi ile kapatılmıştır. Japonya’nın dışarıya açılması ile ülkede yabancılara olan hayranlık artmış, doğal ve sade bir yapısı olan Go’ya olan ilgi giderek azalmıştır.

Günümüzde Inoue, Hayashi, ve Yasui okulları kaybolmuş, Go sadece Honinbo ve Hoensha diye iki okula ayrılmıştır. Go’ya olan ilgi günümüzde eski zamanlara kıyasla çok daha yoğundur. Yüksek tirajlı gazetelerde Go köşeleri bulunur; kulüplerde, sağlık ocaklarında, internet ortamında sıkça oynanmakta, her geçen gün daha fazla kişi Go’nun büyülü dünyasına adım atmaktadır. Go artık tüm Avrupa ülkelerinde ve Amerika’da binlerce üyeli federasyonları olan, uluslararası turnuvaları yapılan, tüm dünyaya yayılmış bir değerdir.

Türkiye’de ise ilk Go Topluluğu ODTÜ’de, Go oyunu ile 1987 yılında tanışan Alpar Kılınç tarafından kurulmuştur. Alpar Kılınç, kurucu üyelerinden olduğu Türk-Japon Dostluk ve Dayanışma Derneği yoluyla, Go’yu üniversite dışında da yaymaya çalışmıştır. Bu çalışmalar sayesinde Kılınç, Türk Go oyuncularını Avrupa ve Uluslararası Go Federasyonları’na kabul ettirmiştir.

Go’nun Felsefi Yönü:

Eski Çin’de Taocular, Go’nun düalist bir yönü olduğunu fark etmişler ve onu Yin ve Yang felsefesi ile özdeşleştirmişlerdir. Yin, dişil unsurdur: O, Toprak Ana’dır, koruyandır, gölgedir, köktür, enerjidir. Yang ise eril unsurdur: Güneştir, etkileyen ve yayılandır, ışıktır, dal ve yapraktır, kuvvet ve harekettir. Siyah Yang taşlar ile beyaz Yin taşlar önsezi ve ilhamla birbiri ardına boş olan tahtaya dizilir ve bu sayede yaratım gerçekleştirilir. Taşlarla çevrelenen boşluklarda “gözler” oluşturulur. Bu boşluk kavramı bizi aynı zamanda Lao Tse’ye götürür. Taoculuğun üstadı Lao Tse, boşluk (hiçlik) kavramının önemini şöyle ifade eder:

“Otuz çubuk buluşur tekerin ortasında, ortadaki hiçliktedir arabanın yararı. Balçıktan çömlek oyarlar, içindeki hiçliktedir çömleğin yararı. Ev yapan kapı pencere açar duvara, oradaki hiçliktedir evin yararı. Demek varlık kazanç getirirse, hiçlik yarar getirir.”[1]

Konfüçyusçülük’te ise Go, öncelikle zaman kaybı olarak düşünülmüş ve ilgi gösterilmemiştir. Ancak daha sonra hatalarını anlamışlar ve en hevesli Go oyuncuları haline gelmişlerdir. Go için “elin konuşması” diyorlarmış ve erdemli bir insanın bulundurması gereken beş önemli özellikten biri olarak Go oynamayı da sayıyorlarmış (müzik, şiir, güzel yazı yazma, ve sanatın yanında).

Budistler de Go’ya kayıtsız kalamamıştır. Go’daki akışkanlığı, dengeyi, düzeni, yasayı fark etmişler, Go’yu evrenin aynası olarak kabul etmişlerdir. Onlara göre Go oynamak, cehaletin 27 maskesini yok etmek demekmiş.

Go, rahipler ve filozofların yanında, Japon imparatorları başta olmak üzere, yüksek rütbeli devlet adamları, savaşçılar tarafından da benimsenmiş, değer verilmiştir. Go’nun paha biçilmez bir beyin jimnastiği olduğunu fark etmişler; küçük evreni (mikrokozmos) kontrol eden, büyük evreni (makrokozmos) de kontrol edebilir anlayışına dayanarak Go’ya büyük önem vermişlerdir. Nitekim Japonya’nın, bazı savaşlarda Go stratejilerini kullandığı bilinmektedir.

Japon iş adamları, Go stratejilerinin iş dünyasına da uygulanabileceğini fark etmişler, iş dünyası ile Go oyununu özdeşleştirmişlerdir. Go’da nasıl ki bütün tahtaya tek başına hakim olunamıyorsa, iş dünyasında da piyasaya tek başına hakim olamayacaklarını fark etmişlerdir. Go, sadece saldırgan taktiklerle kazanabileceğiniz bir oyun değildir; saldırgan taktiklerle bir yerlerde bir şeyler kazanıyorsanız, başka bir yerde kaybediyorsunuz demektir. Eğer erken kazanç elde ettiyseniz, daha sonra etki alanı kazanamazsınız. Çok fazla veya çok erken istiyorsanız, zaafiyet yaratırsınız, zaafınız yüzünden kaybedersiniz. İş adamları, oyunun bu ve bunun gibi özelliklerinin, iş dünyasına uygulandığında daha etkili ve daha kalıcı olunduğunu fark etmişlerdir.

Go, bir açıdan bakıldığında rekabete dayalı bir oyun gibi görünse de, temelinde rekabetten uzak, paylaşımcı, yapıcı bir anlayış vardır. Go oyununda, Makrokozmos’ta da olduğu gibi uyum ve denge prensipleri hakimdir. Qing Hanedanı döneminde yaşamış ünlü Go oyuncusu Shi Dingan (1710-1770) “Go’da ağırbaşlılık ve zarafet entrikalardan üstündür” demiştir. Zhang Yunqi ise, Go oyununda gelişmek için gerekli olan özellikleri şöyle sıralamıştır: “Bir askerin taktik gücü, bir matematikçinin kesinliği, bir sanatçının hayal gücü, bir filozofun dinginliği ve güçlü bir zeka”. Bu özellikler arasında en önemlisinin dinginlik olduğunu vurgulamış, oyunun felsefi yönüne işaret etmiştir. İngiliz diplomat Herbert A. Giles (1845–1935) ise Go için “Sadece eğitimli insanlar Go oynayabilir. Çin’de bu zor oyunun bilgi düzeyi sıradan insanın üzerinde tutulur. Bu oyunun incelikleri tembel insanların ulaşamayacağı bir noktadadır. Go’nun zaferi kaba ve materyalistik biri karşısında o kadar kesindir ki… Go estetiği ve güzelliğiyle onların üzerinden yükselir” demiştir.[2]